واکنش میراث‌فرهنگی به تخریب سرای عزیزالله‌اُف به بهانه مرمت
صهبا خراسانی| سرای عزیزالله اُف با عمر نودوشش‌ساله‌اش یکی از معدود‌سرا‌های تجاری باقی‌مانده از بازار قدیمی مشهد است که برخلاف دیگر اسلافش از تیغ تخریب‌های صورت گرفته در سه دهه گذشته، نیمه جانی دربرده و به کارش ادامه داده است، اما نبود رسیدگی به این بنا و فرسوده‌شدن آن، عزیزالله اُف را از چند سال پیش در وضعیت نامناسب قرار داد؛ مسئله‌ای که سبب شد بالاخره میراث‌فرهنگی تهیه طرح مرمت این بنای تاریخی را در اولویت قرار دهد.
ناگفته نماند که چندی پیش از تهیه این طرح هم نام این سرا بر سر زبان‌ها افتاده بوده؛ ماجرا به دوران آتش‌سوزی پلاسکو بر می‌گردد، وقتی قوه قضائیه از سازمان‌های مربوط در شهر‌های مختلف مانند شهرداری و آتش‌نشانی می‌خواهد فهرستی از پرخطرترین بنا‌های تجاری خود تهیه کنند؛ درمشهد، نام سرای‌عزیزالله اُف در صدر فهرستِ بنا‌های تجاری پر‌خطر نوشته می‌شود.
همین موضوع هم مرمت آن را پنج سال پیش در دستور کار قرار می‌دهد؛ دستوری که تازه چند ماه است اجرایی شده، آن هم با حواشی بسیار؛ آخرین این حاشیه‌ها هفته گذشته با انتشار تصاویری از تخریب سقف و نمای سازه در فضای مجازی، نگرانی تازه‌ای را برای تاریخ‌دوستان مشهد ایجاد کرد؛ موضوعی که در مغایرت کامل با استاندارد‌های مرمت بنا‌های تاریخی قرار دارد و گزارش پیش‌رو نیز نقبی است بر همین مشکل.
برای نوشتن درباره وضعیت این روز‌های سرای عزیزالله اُف باید کمی به گذشته برگردیم، به سال ۱۳۹۷؛ در این سال مسئولان تصمیم می‌گیرند یکی از معدود سرا‌های فعال مشهد را مرمت کنند، زیرا سوای فرسودگی بنا، نشست و انحراف ساختمان آن از سمت حیاط کوچک (واقع در ضلع شرقی) می‌توانست آسیب جدی و جبران‌ناپذیری را به این دردانه تاریخی باقی‌مانده وارد کند.
در ادامه، با تهیه طرح مرمت، مغازه‌های این سرا تخلیه و بودجه آن نیز تأمین می‌شود. شروع به‌ظاهر خوبی بوده است، ولی پس از گذشت چند سال و ایجاد وقفه‌های بسیار (مسئولان، تهیه طرح مرمت حیاط کوچک سرا و برگزاری چند مرحله مناقصه برای پیمانکار مناسب پروژه را به‌عنوان دلیل وقفه‌های متعدد ایجادشده در مرمت بنا مطرح کرده‌اند.) در روند کار، نشانه‌ها و آنچه این روزها به‌شکل فیلم کوتاه و عکس در فضای‌مجازی دست‌به‌دست می‌شود، از بی‌مهری‌هایی خبر می‌دهد که مسئولان مربوط باید درباره آن شفاف سازی کنند؛ در این تصاویر، تراز سوم این سرا به‌شدت آسیب دیده است؛ چیزی شبیه تخریب، نه مرمت که در بنا‌های تاریخی دارای مراحل و روند مشخصی است.
دلیل نگرانی دوستداران تاریخ مشهد درباره سرای عزیزالله اف
همه حرف این است که با آغاز فاز جدید مرمت سرای عزیزالله اف (بهار ۱۴۰۲) باید شاهد یک شروع علمی و فنی می‌بودیم، زیرا تأمین هزینه‌های این طرح از طرف شهرداری در گذشته نیز پشتوانه خوبی ایجاد کرده بوده تا دوستداران تاریخ مشهد امیدوار باشند احیای سرای عزیزالله اف قرار است با مجموعه‌ای از اقدامات علمی و اصولی پیش برود؛ تصویری خوش‌بینانه که انتشار عکسهای تازه آن را تار کرده است.
حالا این گمان در اذهان ایجاد شده که پیمانکاران طرح مرمت، با هدف استحکام‌بخشی بنا و ایجاد راستای قائم برای بخش منحرف‌شده در سمت حیاط، تصمیم به واچینی تراز سوم بنا گرفته‌اند، اما در یک فرایند عجولانه و مغایر با استاندارد مرمت بنا‌های تاریخی، به‌جای واچینی آجر‌های سازه در سقف و نما، دست به تخریب کامل این بخش از بنای بااهمیت عزیزالله اُف زده‌اند.
چند نکته درباره مراحل واچینی در مرمت بنا‌های تاریخی و تفاوت آن با تخریب
برای روشن‌ترشدن این نکته باید بنویسیم که در واچینی، ابتدا از بنای تاریخی نقشه‌برداری می‌کنند، سپس اجزای نما در نرم‌افزار ترسیم و هر آجر آن تک‌به‌تک علامت‌گذاری می‌شود. در ادامه نیز یک کد مشخص برای هرکدام از آجرها در نظر می‌گیرند و پیش از جداسازی، این شماره یا کد‌ها را با برچسب روی آن‌ها می‌چسبانند.
پس از این مرحله، آجرها به شیوه تک‌به‌تک، جداسازی و به تفکیک چیده می‌شوند تا در چینش دوباره، آن‌ها را با همان ترتیب نخستین و اصیلش، بدون هیچ‌گونه تغییری در ساختمان یا نمای اصلی اجرا کنند.
نمونه این واچینی‌ها پیش‌تر هم در برخی بنا‌های بافت پیرامون حرم‌مطهررضوی انجام شده و مرمتگران به‌واسطه همین فرایند است که می‌توانند نمای یک بنای تاریخی را همچنان که استحکام می‌بخشند، بی‌هیچ دخل‌وتصرفی مانند آنچه در گذشته بوده است، زنده کنند.
برای نمونه، سردر خانه «شریفی» در ورودی کتابخانه عمومی بولوار فرهنگ، دیوار قدیمی «حسینیه مرحوم قمی» در خیابان شهید حاجی‌حسنی‌کارگر، سردر رستورانی در بولوار وکیل‌آباد، سردر خانه «زائر» و خانه «اسماعیلی» در پایین‌خیابان با همین روال احیا شده است.
چرا تاریخ‌دوستان مشهدی معتقدند روند مرمت سرای عزیزالله اف غیراصولی است؟
همان‌طور که گفتیم، در فرایند واچینی بنا‌های تاریخی، برداشتن صحیح اجزا و متعلقات معماری از روی ساختمان -به قصد اجرای مجدد آن بر بستر- اصل نخستین واچینی در مرمت است، اما به‌نظر می‌رسد آنچه پیمانکار این سرا در تراز سوم انجام داده، بدون پشت‌سرگذاشتن این مراحل بوده است.
این ادعا البته تأمل‌برانگیز است، زیرا اندک زمانی پیش از انتشار فیلم و عکسهای بحث‌برانگیز فضای‌مجازی که موضوع تخریب بخشی از سرای عزیزالله اف در آن‌ها مطرح شده، تصاویر دیگری با اندک فاصله زمانی (چند روز پیش از تخریب) ثبت شده که در آن، قسمتِ تخریب شده سازه، هنوز پابرجا و دست‌نخورده بوده است. این تصاویر البته مطرح‌کننده چند سؤال مهم هستند:
باتوجه‌به زمان اندک چندروزه، از زمان ثبت عکس‌ها (وقتی سقف و نمای سازه هنوز پابرجا بوده است) و انتشار فیلم و تصاویر فضای‌مجازی (که سقف در آن‌ها به‌صورت کامل خراب شده و تلی از آجر‌های شکسته و ریخته در کف نمایان است)، پیمانکار چطور توانسته است سقف‌برداری این بنا را انجام داده باشد؟ (با درنظرگرفتن همه مراحل استاندارد و علمی در مرمت بنا‌های تاریخی که در سطر‌های بالا گفتیم.)
تصویر آجر‌های شکسته‌شده نمایان در عکس‌ها که بر کف ریخته و شبیه به یک تخریب غیراصولی است، اگر متعلق به این بخش از بنا نیست، از کجا آمده است و آنجا چه می‌کنند؟
اگر مراحل مرمت با دقت و به شیوه علمی انجام شده، چرا هیچ مستنداتی از این روند مانند مشاهده آجر‌هایی که باید دانه‌دانه از سقف جدا و کد‌گذاری می‌شده است، در محیط وجود ندارد؟
درخواست تاریخ‌دوستان مشهدی برای روشن‌شدن موضوع مرمت یا تخریب سرای عزیزالله اف
گمانه‌هایی را که درج شده، جمعی از تاریخ‌دوستان مشهدی مطرح کرده و خواسته‌اند چنانچه این نتیجه‌گیری درباره وضعیت سرای عزیزالله اُف نادرست است و پیمانکار ادعایی خلاف مشاهدات فعلی و مباحث مطرح‌شده از سوی آن‌ها دارد، مستنداتی دال بر فرایند صحیح واچینی شامل شماره‌گذاری اجزا، جداسازی آن‌ها از بدنه و قراردادنشان در جعبه‌های منظم ارائه کند.
همچنین به‌صورت معمول و در صورت انجام واچینی صحیح، باید از هر دهنه نما در حیاط کوچک سرای عزیزالله اف، تعداد مشخصی کاشی لعاب‌دار و آجرنمای تزیینی به‌دست آمده باشد که قابل ارائه است و می‌تواند نشانه‌ای باشد از انجام روند کار مرمت به‌شکل استاندارد.
علاوه بر این‌ها، برای انجام چنین اقدام مهمی به‌شکل صحیح یا نادرست آن، طبیعتا پیمانکار باید دستورکار مشخصی داشته باشد؛ این یعنی باید بررسی شود این دستور از سوی چه کسی به پیمانکار داده شده است و تبعات این اتفاق را چه فرد یا افرادی برعهده خواهند گرفت.
سرای عزیزالله اف در ۵ سالی که گذشت
فروردین ۱۳۹۷ خورشیدی
سال ۱۳۸۱ که هنوز سرای عزیزالله اف سرپا و سالم بود، وارد فهرست آثار ملی ایران شد، اما استفاده غیراصولی از این بنا و رسیدگی نکردن جدی به آن، سبب شد فروردین ۱۳۹۷ میراث‌فرهنگی استان و شهرداری اعلام کنند این بنا نه‌تن‌ها ناایمن است، بلکه نیاز جدی به مرمت دارد و باید تخلیه شود.
آ‌ن‌طور که مسئولان میراث‌فرهنگی در آن زمان اعلام کردند، مطالعات آسیب‌شناسی عزیزالله اف با اعتبار ۲۰ میلیون تومانی، انجام و حتی طرح مرمت نیز به پیمانکار ابلاغ شده بود، اما، چون مالکان حاضر به تخلیه نشدند، کار متوقف شد.
مرداد ۱۳۹۸ خورشیدی
در این دوران با حکم دادستانی و برای ایمن‌سازی واحد‌های تجاری و حفاظت و مرمت بنا، سرای عزیزالله اف پلمب شد و مالکان مغازه‌های آن، مجبور به تخلیه شدند و میراث هم قول داد پروژه را هجده‌ماهه به اتمام برساند، با این حال مرمت سرا از روز شروع کار بار‌ها به‌دلیل کمبود اعتبار متوقف شد و درحالی‌که یک سال‌واندی از آغاز مرمت بنا می‌گذشت، پروژه فقط ۲۰ درصد پیشرفت فیزیکی داشت.
بهار ۱۴۰۱ خورشیدی
در جریان سفر نوروزی رئیس‌جمهور دراین سال به مشهد، سیدعزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث‌فرهنگی، از پروژه مرمت سرای‌عزیزالله اف بازدید کرد و قول داد اعتبار مناسبی برای این پروژه در مصوبات سفرش بگنجاند و قفل این پروژه را باز کند.
دو ماه بعد از این بازدید، شهرداری ۲ میلیاردو ۴۰۰ میلیون تومان بودجه برای مرمت بنا اختصاص داد و مهر ۱۴۰۱ نیز احسان زهره‌وندی، سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث استان، به شهرآرا گفت: «در مصوبات سفر رئیس‌جمهور به مشهد، بودجه خوبی به مرمت سرای عزیزالله اف اختصاص پیدا کرده و نامه‌نگاری‌ها برای دریافت آن انجام شده است.»
زهره‌وندی در آن دوران، همچنین از تصویب کامل طرح مرمتی تا دو ماه آینده در شورای فنی میراث خبر داد و اعلام کرد: «مرمت سرای عزیزالله اف دارد مرحله‌به‌مرحله جلو می‌رود.»
آذر ۱۴۰۱ خورشیدی
طولانی شدن فرایند مرمت بنا که سبب اعتراض شدید مالکان غرفه‌های آن شده بود، در ادامه سبب شد آذر ۱۴۰۱، رئیس کمیسیون اصل ۹۰ و نماینده مردم مشهدوکلات در مجلس شورای اسلامی، به ماجرای سرای عزیزا... اف ورود کند.
نتیجه بازدید چندساعته حجت‌الاسلام‌والمسلمین نصرالله پژمانفر، تعیین ضرب‌الاجل ده‌روزه به میراث‌فرهنگی استان برای تعیین زمان‌بندی مرمت بنا بود و البته پژمانفر قول پیگیری برای اختصاص اعتبار به این پروژه را نیز داد.
تقریبا یکی‌دو ماه پس از این بازدید، فرایند مرمت سرای عزیزالله اف دوباره آغاز شد و سرعت بیشتری گرفت، اما این روزها، تصاویری از تخریب سقف یکی از سرا‌های این بازار در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده است که حاکی از مرمت نه‌چندان مناسب این بنای نودوشش‌ساله است و همین موضوع، نگرانی فعالان حوزه میراث‌فرهنگی در مشهد را به‌دنبال داشته است.
نکته:
درحالی این موضوع را مطرح کرده‌ایم که واقفیم ممکن است برای مرمت یک بنای تاریخی، بخشی از آن حذف و دوباره اعاده شود؛ اما این عمل هیچ‌گاه به‌صورت آنی رخ نمی‌دهد و تاکنون نیز در مرمت بسیاری از بنا‌های تاریخی صورت نگرفته است، زیرا می‌تواند مخاطرات بسیار زیادی برای سازه اصلی ایجاد کند.
همچنین از آنجا که بنا در معابر عمومی و در معرض قضاوت‌های اجتماعی قرار گرفته است، پیمانکار نمی‌بایست به‌صورت آنی دست به چنین اقدامی می‌زده است، بدون آنکه به تبعات آن بیندیشد.
نقش ناظر پروژه در اتفاق رخ‌داده چقدر است؟ آیا در طرح مرمت این سرا، آنچه پیش‌روی پیمانکار قرار دارد و درحال پیاده‌سازی است، طرح مشاور بوده یا اینکه میراث فرهنگی درحال اجرای این طرح با ضوابط اختصاصی دیگری است؟ باتوجه‌به حساسیت‌های ایجادشده دراین‌باره، شفاف‌سازی سازمان میراث‌فرهنگی می‌تواند پاسخگوی بسیاری از سؤالات و دغدغه‌هایی باشد که انتشار فیلم و تصاویر یادشده در فضای‌مجازی ایجاد کرده است.
به‌گفته کسبه سرای عزیزالله اف، در شمال‌شرقی سرا یک آبانبار وجود دارد، آن هم درست در قسمتی که ساختمان نشست کرده است. پرواضح است، بخشی از آسیب‌های واردشده به این تاریخ خشت‌و‌گلی ناشی از همین مشکل بوده است، ولی مشخص نیست با وجود اهمیت موضوع، چرا سازمان میراث‌فرهنگی تاکنون تصمیمی برای رفع مشکل با تکیه بر احیا، برچیدن یا استحکام‌بخشی دوباره آبانبار نگرفته است.
حتی امکان مرمت، به‌صورت موقت را نداشت
در همین حال احسان زهره‌وندی، سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان‌رضوی در یک گفت‌وگوی اختصاصی به سؤالات خبرنگار مشهدچهره پاسخ داد که شرح آن چنین است.
او می‌گوید: ما وقتی طرحی را برای مرمت بنایی در شورای فنی میراث (معمولا متشکل از دوازده نفر است) مصوب می‌کنیم، یعنی نظر همه افرادی را که می‌توانسته‌اند در آن پروژه صاحب‌نظر باشند، گرفته‌ایم و این به آن معناست که هیچ مسئولی در هر جایگاهی، اجازه دخل‌وتصرف در یک بنا یا اثر تاریخی را بدون دریافت مجوز‌های لازم ندارد.
بر همین اساس، ما در طرح مصوب‌شده میراث‌فرهنگی (در بهار ۱۴۰۲) سرای عزیزالله اف را به سه قسمت a (بخش جنوبی)، B (بخش میانی سازه) و c (بخش شمالی) تقسیم کردیم و قرار شد در دو بخش نخست، مرمت‌های لازم را انجام دهیم و شرح تمام خدماتی نیز که برای این دو بخش درنظر گرفته‌ایم، با همین روش نوشته شده است، اما در بخش سوم (c) رویکرد متفاوت است؛ زیرا این قسمت دارای بیشترین آسیب بود، موقعیت بحرانی داشت و به‌لحاظ سازه، خطرناک و ناایمن خوانده می‌شد؛ آن‌چنان که حتی امکان مرمت، به‌صورت موقت را هم نداشت.
باتوجه‌به اینکه این قسمت به‌شدت از حالت تعادل، خارج و به قسمت بیرونی (داخل کوچه) منحرف شده بود، تنها کاری که می‌شد برایش انجام داد، این بود که ساختمان این بخش را برداریم و برای استحکام‌بخشی به آن، بار بنا را بر روی یک سازه فلزی با پی بتنی حمل کنیم، دوباره آن را بچینیم و با مصالح همگون ÷ بازسازی کنیم.
حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد تزیینات بنا موجود است
استفاده از مصالح همگون به‌جای واچینی آجرها و کاشی‌های تزیینی خود بنا، همان نکته‌ای است که نقد‌هایی را به شیوه مرمت سرای عزیزالله اف وارد کرده بود؛ زیرا در تصاویر منتشرشده، این آجرها به شکل تلی از خاک بر روی کف بنا دیده می‌شد.
احسان زهره‌وندی در این‌باره و مصالحی که قرار است در سازه سرای عزیزالله اف استفاده شود، می‌گوید: استفاده دوباره از آجر‌های فرسوده‌ای که هیچ نشان یا ارزش برجسته‌ای ندارند، توجیه‌پذیر نیست، اما در قسمت بالای قوس در‌ها و پنجره‌ها تعدادی آجر مهری، سنگ زیر ستون و کاشی‌کاری آبی فیروزه‌ای وجود دارد که آن‌ها را جمع‌آوری کرده‌ایم تا همان‌ها را سر جایشان قرار دهیم و مستندات آن نیز موجود است.
ناگفته نماند که این تزیینات هم تکمیل نیستند و بخشی دچار فرسودگی و ریزش شده‌اند و باید از نو ساخته شوند. غیر از این‌ها، باقی مصالح مثل آجرها، تیر‌های چوبی، پرواز‌ها و... پوسیده شده‌اند و قابل استفاده نیستند.
موضوع کلی درباره این قسمت بنا -که چگونگی مرمت آن رسانه‌ای شده- آن است که باید سازه این بخش، مجدد انجام شود و راه دیگری غیر این نداشتیم؛ زیرا میزان انحراف ایجادشده در این بخش، بیش از حدی است که بتوانیم آن را حفظ کنیم، با این‌همه هرآنچه از مصالح نخستین بنا قابل استفاده است، مستندسازی کردیم و اگر اشتباه نکنم، حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد این تزیینات موجود است و می‌شود دوباره آن‌ها را پیاده کرد.
باید درباره وضعیت بنا مطالعه می‌شد!
تأکید سرپرست معاونت سازمان فرهنگی به استفاده از مصالح همگون، درحالی است که دو سال قبل، آجرها و دیگر مصالح به‌کاررفته در سقف این ساختمان، با صرف بودجه‌ای، مرمت شده است؛ نکته‌ای که در گزارش قبل هم به آن اشاره کرده و پرسیده بودیم اگر قرار نبوده است از آجرها و مصالح نخستین در مرمت سازه سرای عزیزالله اف استفاده شود، پس چرا این اقدام صورت گرفته است؟
این مقام مسئول در پاسخ می‌گوید: این اتفاق افتاده است، اما با وجود آنکه در گذشته (سال ۱۳۹۸) و پیش از دوران مسئولیت من بوده است، بار مسئولیت آن را از دوش خودم برنمی‌دارم و می‌پذیرم که راه را اشتباه رفته‌اند.
باید درباره وضعیت بنا مطالعه می‌شد، ولی به این نکته نیز واقفم که در همان سال، یک مطالعه اجمالی صورت گرفته و طرحی تصویب شده است، بی‌آنکه بودجه یا اعتباری به آن اختصاص داده شود، بنابراین پروژه به این دلیل برای مدتی رها می‌شود و دست‌اندرکاران، تنها به انجام یک کار مرمتی بسنده می‌کنند.
همین می‌شود که در سال ۱۴۰۱ وقتی مطالعات دقیق‌تری درباره وضعیت بنا انجام شد، دیگر آن مرمت، مورد قبول نبود و باید برای حفظ سازه همین روند فعلی را پی می‌گرفتیم. اکنون در این مرمت که با هدف حفظ بنا درحال انجام است، بودجه، محقق و طرح تصویب شده است و احتمالا تا سه یا چهار ماه آینده، موضوع استحکام‌بخشی بنا نهایی می‌شود.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
ناگفته‌های دریایی جنگ از زبان ناخدایکم علی‌اصغر زارعی 
یادی از «نیزه» و نیزار‌های گمشده‌اش 